ZACHOWEK – kiedy, komu i jak obliczyć?
Czym jest prawo do zachowku?
Prawo do zachowku to zabezpieczenie dla osób najbliższych spadkodawcy w sytuacji, gdy zostali pominięci w testamencie. Zachowek stanowi rodzaj rekompensaty dla bliskich spadkodawcy. Sprawy o zachowek należą do spraw z zakresu prawa spadkowego.
Przykład
Pozostający w związku małżeńskim X postanowił w testamencie przekazać cały swój majątek (tj. mieszkanie, które stanowiło jego własność jeszcze z czasów kawalerskich, samochód oraz kolekcję obrazów) uroczej sąsiadce z II piętra, wskazanej w testamencie z imienia i nazwiska. Po zmarłym X pozostali niepełnosprawna, posiadająca I grupę inwalidztwa żona oraz dwóch synów w wieku 16 i 25 lat.
Komu przysługuje prawo do zachowku?
Przepisy Kodeksu cywilnego jednoznacznie wskazują komu przysługuje zachowek. Są to zstępni (czyli dzieci, wnuki, prawnuki itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby co do zasady powołani do spadku z ustawy, ale ważny testament nic dla nich nie przewidział.
Tylko te osoby mogą występować o zachowek i nikt inny, ponieważ art. 991§1 Kodeksu cywilnego to tzw. katalog zamknięty.
Należy pamiętać, że zachowek nie przysługuje osobie, która została przez spadkodawcę w testamencie wydziedziczona, osobom uznanym przez sąd za niegodne dziedziczenia, osobom, które odrzuciły spadek oraz osobom, które zrzekły się dziedziczenia.
Kto ma obowiązek zapłaty zachowku?
Co do zasady obowiązek zapłaty zachowku obciąża spadkobierców testamentowych (to ci, którzy dostali spadek na podstawie testamentu – woli spadkodawcy) oraz osoby obdarowane przez spadkodawcę za jego życia. W niektórych sytuacjach zobowiązanymi do zapłaty zachowku mogą być również spadkobiercy ustawowi oraz zapisobiercy windykacyjni (to ci, którzy w testamencie zostali wskazani jako uprawnieni do dziedziczenia konkretnego przedmiotu np. samochodu spadkodawcy, mieszkania, domu, prawa spółdzielczego do lokalu mieszkalnego, komputera itp.).
Należy pamiętać, że przepisy prawa spadkowego wskazują pewną kolejność osób, które obowiązek wypłaty zachowku powinny realizować.
Najpierw obowiązek obciąża spadkobiercę albo współspadkobierców, którzy odpowiadają indywidualnie w proporcji do swojego udziału w spadku, następnie zapisobierców windykacyjnych i dopiero na koniec obdarowanych.
Ile wynosi zachowek i jak go obliczyć?
W celu określenia wielkości zachowku, w pierwszej kolejności należy ustalić wartość spadku. Wysokość zachowku jest uzależniona od sytuacji osobistej uprawnionego. W sytuacji, gdy uprawnionym do zachowku jest zstępny małoletni lub gdy uprawniony jest osobą trwale niezdolną do pracy, wówczas wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał w sytuacji dziedziczenia ustawowego. A ponieważ spadkobierca rozporządził majątkiem przez testament, uprawniony nic nie dostał. W sytuacji innych osób uprawnionych do zachowku, czyli zstępnych pełnoletnich, małżonka oraz rodziców spadkodawcy, wysokość zachowku to 1/2 wartości udziału spadkowego, który by przysługiwał w sytuacji dziedziczenia ustawowego.
Przykład:
Uprawnionym do zachowku jest 16 letni syn – wówczas, z uwagi na jego status małoletniego, należy mu się 2/3 wartości udziału spadkowego.
Uprawnionym do zachowku jest 25 letni syn, w pełni sprawny – wówczas, zgodnie z ogólną zasadą, należy mu się 1/2 wartości udziału spadkowego.
Uprawnioną do zachowku jest niepełnosprawna żona, posiadająca I grupę inwalidztwa – wówczas, z uwagi na przesłankę stałej niezdolności do pracy, należy jej się 2/3 wartości udziału spadkowego.
Przy ustalaniu udziału spadkowego (udziału konkretnego spadkobiercy) należy wziąć pod uwagę wszystkich spadkobierców ustawowych, chyba że zostali wydziedziczeni, zostali uznani za niegodnych dziedziczenia, zrzekli się dziedziczenia lub odrzucili spadek. Udział spadkowy należy pomnożyć przez wynikającą z przepisów wielkość zachowku (1/2 lub 2/3).
Kolejnym istotnym zagadnieniem jest tzw. substrat zachowku.
Po ustaleniu udziału spadkowego należy obliczyć tzw. substrat zachowku. Jest on sumą wszystkich pozostawionych przez spadkodawcę aktywów (np. mieszkanie, samochód, kolekcja obrazów) oraz darowizn, jakie zmarły dokonał za życia na rzecz uprawnionych do zachowku, pomniejszony o wartość pasywów, czyli długów spadkowych (np. zaciągnięta przez spadkodawcę za życia i niezwrócona pożyczka, niezapłacony czynsz najmu, koszty pogrzebu spadkodawcy) .
Należy pamiętać, że w przypadku darowizn chodzi o darowizny znacznej wartości, nie są wliczane tzw. darowizny zwyczajowe, okazjonalne (np. prezent urodzinowy, prezent na zakończenie roku szkolnego itp.).
Tak ujęte sprawiają, że wartość darowizn zwiększa wartość spadku. W sytuacji, gdy uprawnionym do zachowku jest małżonek, nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od daty śmierci spadkodawcy, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Kolejno należy dodać wszystkie aktywa spadkowe oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia. Następnie uzyskany wynik należy pomnożyć przez udział spadkowy. Końcowa liczba wskazuje wysokość zachowku.
Czy roszczenie o zachowek się przedawnia?
Należy pamiętać, że roszenie o zachowek jest roszczeniem o charakterze majątkowymi i jako takie nie trwa wiecznie. Roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie 5 lat. Okres ten jest liczony od dnia ogłoszenia testamentu. Upływ terminu przedawnienia oznacza, że nieuprawniony do zachowku nie może się o niego skutecznie ubiegać. Oczywiście w sytuacji, gdy zobowiązany do zachowku chce go dobrowolnie zapłacić, to może.
Jak dochodzić roszczenia o zapłatę zachowku?
Należy złożyć pozew o zachowek. Pozew składa się do sądu pierwszej instancji, ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a w sytuacji gdy miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, pozew należy złożyć przed sąd miejsca, w którym znajduje się całość lub część majątku spadkowego. Każdy pozew musi zachować odpowiednie warunki formalne oraz zostać opłacony w wysokości odpowiedniej tzw. wartości przedmiotu sporu.
Kancelaria świadczy pomoc prawną we wszystkich sprawach związanych z roszeniem o zachowek, w tym ustaleniu jego wielkości, przygotowaniem pozwu o zachowek, ustaleniem wysokości opłaty sądowej oraz kwestii formalnych pozwu.
